Recensie Julian Barnes - Tumult van de Tijd
Vandaag is het de laatste dag van die wondermooie periode: de boekenbeurs! Voor mij is een goed boek het mooiste geschenk om te krijgen of te geven. En vooral in deze periode ga ik graag op zoek naar leuk leesmateriaal, specifiek over… welja, muziek! Zo ontdekte ik de voorbije jaren de uitgebreide Chopin-biografie van Adam Zamoyski of De Rest is Lawaai van Alex Ross. Een tijdje geleden werd ik geprikkeld door de nieuwe roman van Julian Barnes, die vooral is gekend voor zijn Booker Prize-winnende boek Alsof het voorbij is (The Sense of an Ending). Dit jaar schreef hij een roman over het leven van componist Dmitri Sjostakovitsj: Tumult van de Tijd (The Noise of Time).
Terwijl het bovengenoemde boek over Chopin en De Rest is Lawaai het over een musicologisch-biografische boeg gooien, wordt in Tumult van de Tijd het verhaal over de componist eens verteld vanuit emotioneel oogpunt. Hoe beleefde Sjostakovitsj de repressie en de terreur van het communistische regime? Wat ging er in hem om toen zijn vrienden om hem heen opgepakt werden, spoorloos verdwenen, en zijn muziek verloochend en verboden verklaard werd? Dat is de wonde waarop de auteur zijn vinger wil leggen.
Door die sterk emotionele aanpak in de vorm van soms heel korte gedachtegangen, bijna opgevat als een dagboek, leest het boek als een trein. Je wordt meegezogen doorheen het hele leven van de componist. Voor mij als muzikant en musicoloog was het dan ook soms verrassend om te merken hoe hierdoor voor de hand liggende muzikale hoogtepunten uit het leven van Sjostakovitsj in dit boek als een fait divers passeren zonder al te veel omhaal. Wat ik bijvoorbeeld een fantastisch weetje vind over Sjostakovitsj is het onophoudelijke applaus dat hij kreeg na de première van zijn 5de Symfonie. Het applaus wordt gezien als een steun of een eerbetoon van het volk aan de componist. Het publiek toonde hem op die manier dat ze zijn verborgen boodschap over de weerstand tegen het regime begrepen had, een boodschap die voor de partijleiding volledig onbegrepen bleef. Ik vond het frappant dat romanschrijver Julian Barnes hier niet meer dan een aantal regels aan besteedt. Terwijl het net dit soort opmerkelijke levensgebeurtenissen zijn waarover ik gehoopt had te kunnen lezen.
Deze aanpakt toont aan dat voor Barnes de nadruk niet op de muziek ligt, maar op de persoon zelf. Dé rode draad doorheen het boek is de relatie van Sjostakovitsj met zijn moeder en met de diverse vrouwen in zijn leven. De auteur baseert zich hier op de talrijke correspondenties en getuigenissen van en over de componist. Maar ik kan me er toch niet van ontdoen dat sommige elementen uit hun context zijn gehaald. Is dat erg? Helemaal niet! Als auteur dien je immers omwille van de structuur en leesbaarheid bepaalde lijnen in de verf te zetten. Barnes maakte een niet-muzikale keuze, maar daarom zeker geen oninteressante keuze.
Ik kan en mag dit boek dus zeker niet vergelijken met een dikke biografie over Sjostakovitsj. In Tumult van de Tijd ga je niet lezen hoe Sjostakovitsj tot zijn typische compositiestijl komt. Barnes slaag er daarentegen wonderwel in om de sfeer van machteloosheid en verdrukking gedurende de Stalinistische periode weer te geven. Ik zou deze sfeerschepping zelfs durven vergelijken met Hans Fallada’s meesterwerk Alleen in Berlijn (Jeder stirbt für sich allein). Via het levensverhaal van Sjostakovitsj vertelt Barnes het verhaal van het volk en van het ‘systeem’. Het is een verhaal dat je allesbehalve onberoerd laat.
Wat me ook heel erg aanspreekt is hoe dit boek de actualiteit in de verf zet en hoe het ons een spiegel voorhoudt. Want, al lezend laat Barnes je nadenken over de oncontroleerbaarheid van onze huidige maatschappij en haar onrechtvaardigheden. Sjostakovitsj brak voor het regime, werd ongelukkig en somber, en raakte veel kwijt. Zwichten voor die vervreemdende maatschappij bracht hem niets op. Zou hij andersom gelukkiger geweest zijn?
Julian Barnes – Het tumult van de tijd. Vertaald door Ronald Vlek. Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen. 224 blz.
